Utopia, history and prophecy: the joaquimism as philosophy for Brazil

Authors

DOI:

https://doi.org/10.36517/Argumentos.25.10

Keywords:

Prophecy. Utopia. Fifth Empire. Joachim of Fiore. Antonio Vieira.

Abstract

The text assumes that the conception of history from the utopian and prophetic-millenarian strands are constitutive not only of the founding myth of the Brazilian State, but also of our most authentic philosophical thought; and that, in its origins, we find the work of Abbot Joachim of Fiore (1135-1202). At first, we show that one of the expressions of the utopian aspect in our culture comes from the popular Festivities of the Empire of the Holy Spirit of Luso-Brazilian tradition that roots in medieval Joachimism. The prophetic-millenarian aspect, in turn, is part of the work of the Jesuit Antonio Vieira (1608-1679) and consolidated through the absorption of the utopian heritage of the Joaquimism, complemented by Apocalyptic and Sebastianian elements. Finally, we take a few steps from the novel A Pedra do Reino, by Ariano Suassuna (1927-2014), with, in our view, articulate the main core of the utopian dimension with the theory of the Fifth Empire and the millenarianism.

References

ADRIÃO, V. M. Mistérios iniciáticos do Rei do Mundo: História Oculta de Portugal. São Paulo: Madras, 2002.
ABREU, M. C. O império do divino: festas religiosas e cultura popular no Rio de Janeiro, 1830-1900. Rio de Janeiro/São Paulo: Nova Fronteira/Fapesp, 1999.
AURAS, M. A guerra do contestado. A organização da irmandade cabocla. Florianópolis: Editora da UFSC, 2001.
BANDARRA, G. E. Trovas. São Paulo: Iba Mendes Editor Digital, 2018.
BATAILLON, M. Evangelisme et millénaurisme au nouveau monde. Paris: PUF, 1959.
BESSELAAR, J. V. Antônio Vieira. Profecia e polêmica. Rio de Janeiro: EdUerj, 2002.
BERNAND, C.; GRUZINSKI, S. Histoire du Nouveau Monde: de la découverte à la conquête, une expérience européenne - 1492-1550. Paris: Librairie Arthème Fayard, 1991.
BITONTI, M.; OLIVERIO, S. Gioacchino: Abate di Fiore. San Giovanni in Fiore: Amministrazione Comunale di San Giovanni in Fiore/Centro Internazionale di Studi Gioachimiti, 1998.
BRANDÃO, C. R. O Divino, o Santo e a Senhora. Rio de Janeiro: Funarte,1978.
CHAUÍ, M. Brasil. Mito fundador e sociedade autoritária. São Paulo: Perseu Abramo, 2000.
CLETISON, J. Festas do Divino Espírito Santo. Núcleo de Estudos Açorianos (NEA) [Online]. Disponível em: http://www.nea.ufsc.br/artigos_joi.php. Acesso em: 11 dez. 2003.
CRISTÓBAL COLÓN. Libro de las profecías. Madrid: Alianza, 1992.
DE MARTINI, M.; ROSSATTO, N. D. Milenarismo na obra profética de Padre Antônio Vieira. Letras, Santa Maria, v. 21, n. 43, 2011.
ESPÍRITO SANTO, A. A Clavis Prophetarum à luz das referências intratextuais. Em: Martins, J.C.O. (Org.). Padre António Vieira. Braga: Publicações da Faculdade de Filosofia (UCP), 2009. p. 35-49.
FERNANDES, L. E. O. O franciscanismo espanhol em terras americanas: os irmãos menores na Nova-Espanha do século XVI. Revista Aulas, n. 4, abr./jul. 2007. p. 1-27.
FILATOW, F. Religião e política: o caso dos monges barbudos. 1935-1938). Métis: história e cultura. Rio Grande do Sul, v. 2, n, 2, 2002. p. 53-74.
FRANCO, J. E.; MOURÃO, J. A. A influência de Joaquim de Flora em Portugal e na Europa. Escritos de Natália Correia sobre a Utopia da Idade Feminina do Espírito Santo. Lisboa: Roma, 2005.
FRANCO, J. E. O Quinto Império como sonho de regeneração de Portugal e do mundo. Reflexão, v. 33, n. 93, 2015.
GANDRA, M. Joaquim de Fiore. Joaquimismo e esperança sebástica. Lisboa: Fundação Lusíada, 1999.
GATTO, A. Introdução: Joaquim de Fiore e os selos do Apocalipse. In: FIORE, Joaquim de. Os sete selos. De septem sigillis. Intr., trad. e notas de Alfredo Gatto, com ensaio de Andrea Tagliapietra. Porto: Edições Afrontamento, 2015.
HUJAWA, H. A. Movimento dos Monges Barbudos. Revista Esboços, v. 19, n. 28, Florianópolis, 2008. p. 151-168.
JOAQUIM DE FIORE. Psalterium decem chordarum, Venedig: 1527. Reprint Frankfurt: Minerva, 1964a.
JOAQUIM DE FIORE. Concordia Novi ac Veteris Testamenti. Venedig: 1519. Reprint Frankfurt: Minerva, 1964b.
JOAQUIM DE FIORE. Expositio in Apocalypsim. Liber introductorius in Apocapypsis. Venedig: 1527. Reprint Frankfurt: Minerva, 1964c.
JOAQUIM DE FIORE. Os sete selos. De septem sigillis. Intr., trad. e notas de Alfredo Gatto, com ensaio de Andrea Tagliapietra. Porto: Edições Afrontamento, 2015.
MARTINS, J. S. Fronteira. A degradação do outro nos confins do humano. São Paulo: Contexto, 2009.
MILHOU, A. El mesianismo joaquimita del círculo jesuíta de Francisco de Borja (1548-1550). In: Rusconi, R. (Org.). Storia e figure dell’Apocalisse fra ‘500 e ‘600. Roma: Viella, 1996. p. 203-223.
PESSOA, V. A. O misticismo, o saudosismo e o sebastianismo em “Mensagem” de Fernando Pessoa. Santarém: Clube dos Autores, 2015.
PHELAN, J. The millennial kingdom of the Franciscans in the New World. Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 1970.
POTESTÁ, G. L. Gioacchino da Fiore. Milano: Edizioni San Paolo, 1999.
REAL, M. Nova teoria do sebastianismo. Alfragide: Publicações Dom Quixote, 1990.
REEVES, M.; HIRSCH-REICH, B. The “Figurae” of Joachim of Fiore. Oxford: Clarendon Press, 1972.
REEVES, M.; HIRSCH-REICH, B.; GOULD, W. Gioacchino da Fiore e il mito dell’Evangelo eterno nella cultura europea. Roma: Viella, 2000.
ROSSATTO, N. D. (Org.). O simbolismo das Festas do Divino Espírito Santo. Santa Maria: Ufsm; Fapergs, 2003.
ROSSATTO, N. D. L’Abate Gioacchino e la Festa del Divino: una celebrazione luso-brasiliana dell’Età dello Spirito. Florensia, Bollettino del Centro Internazionale di Studi Gioachimiti. San Giovanni in Fiore, n. 18/19, 2005.
ROSSATTO, N. D.; DE MARTINI, M. The utopia of the Divine in Luso-Brasilien Culture: Joachim of Fiore and Ariano Suassuna’s A Pedra do Reino. Portuguese Literary & Cultural Studies, 26, 2014. p. 142-160.
SERPA, E. A guerra do contestado (1912-1916). Florianópolis: Editora da UFSC, 1991.
TODOROV, T. La conquista de América. La cuestión del otro. México: Siglo XXI editores, 1987.
VERARDI, L. Gioacchino da Fiore – Il Protocollo di Anagni. Tradução e reedição do texto latino de H. Denifle, Protocol der Commission zu Anagni. Anno 1255. Cosenza: Orizzonti Meridionali, 1992.
VIANNA, H. O Reino do imprevisível. Folha de São Paulo [Online], 2000. Disponível em: http://www1.uol.com.br/fol/brasil500/dc_7_1.htm. Acesso em: 7 jul. 2004.
VIEIRA, Padre Antônio. Apologia das coisas profetizadas. Lisboa: Edições Cotovia, 1994.
VIEIRA, Padre Antônio. Defesa perante o Tribunal do Santo Ofício. Tomo I e II. Bahia: Universidade da Bahia, 1957.
VIEIRA, Padre Antônio. História do Futuro. Brasília: Casa da Moeda, 1982.
VIEIRA, Padre Antônio. Clavis Prophetarum. A chave dos profetas. Livro III. Tradução e edição crítica de Arnaldo Espírito Santo. Lisboa: Biblioteca Nacional, 2000.
VIEIRA, Padre Antônio. Esperanças de Portugal. In: BESSELAAR, J. V. Antônio Vieira. Profecia e polêmica. Rio de Janeiro: EdUerg, 2002. p. 41-108.
WEST, C. D.; ZIMDARS-SWARTS, S. Joachim of Fiore. A study in spiritual perception and history. Bloomington: Indiana University Press, 1983.

Published

2020-12-11